Inson odobi bilan go‘zal, deydilar. “Bola aziz, odobi undan aziz”, degan naql ham bor. Ya’ni odamning tashqi ko‘rinishi qanchalar go‘zal bo‘lmasin, u faqat quruq surat, ichki dunyosi, xulq-atvori, qisqasi, ma’naviyati chiroyli bo‘lsagina, bu surat jonlanib, xush qiyofa, istara kasb etishi, ko‘rgan ko‘zni o‘ziga mahliyo qilmog‘i mumkin. Ayniqsa, keyingi eslaganimiz maqolda urg‘u berilgan bola odobi oilaga, jamiyatga xos ko‘pgina belgilar, muhim jihatlarni o‘zida yaqqol ko‘rsatib, xuddi ko‘zgudagidek aniq-tiniq aks ettiradi.
Adibaning xolasi nufuzli tashkilotda ishlaydi, yaqinda nafaqaga chiqadi. Bir kuni oilaviy suhbat jarayonida u jiyanidan so‘rab qoldi:
— Aytgancha, mana, sen ham talabadan mutaxassis xodimga aylanding, kattalar qatorida ishlayapsan. Ishxonangda to‘g‘ri kelib qolganida o‘zingdan kattalarga joy berasanmi yoki indamay, bu mening joyim, deb o‘tiraverasanmi?
Bu savoldan, ochig‘i, Adiba hayron bo‘ldi. Negaki, bu uning nazarida odobning eng birlamchi sharti-qoidalaridan, buni aytib, tayinlab o‘tirishning ham, o‘z ixtiyorimizga qo‘yib berishning ham hojati yo‘q. Katta yoshli odam tik turganida unga, albatta, joy bo‘shatib berish shart, axir! Xola bu javobni eshitib, mamnun qiyofada bosh irg‘adi. Keyin shikoyatomuz gapida davom etdi:
— Bizning qizlar unaqa emas. Yaqinda besh-oltita yangi xodimalar ishga olindi idoramizga. Bir-ikkitasini aytmasa, aksariyati oliy ma’lumotli, yana poytaxtdagi nomi mashhur ilm dargohlarini tugatgan mutaxassislar. Ammo ularning o‘zlarini tutishlarini kuzatib, rosti, hecham havas qilmayman. Bilmadim, odob, muomala tarbiyasida biroz xatolik o‘tganmi?
Xullas, o‘sha hamkasb qizlar yig‘ilish o‘tkaziladigan faollar zalida kursi yetishmay qolayotganidan yangicha tartib joriy etishibdi, ya’ni har qaysilari o‘zlariga maxsus o‘rin belgilab olib, boshqa yerga o‘tirishmas, birov kelib, ularning joylariga o‘tirishsa, bo‘shatishni talab qilisharkan. O’zlaridan yoshi katta hamkasblariga joy berishni-ku mutlaqo xayollariga ham keltirishmas ekan. Yana yig‘ilish paytida o‘zaro pichir-pichir qilishib, kulishib o‘tirishar, qisqasi, o‘zlarini juda bemalol tutisharkan.
— Ularga qarab turib, hatto tanbeh berging ham kelmaydi, — deydilar ammam, — O’zi keyingi paytlarda yoshlar orasida shunaqa bir “toifa” paydo bo‘layapti, ming qilsayam zamonaviy yoshlar-da bular, bir nima deb bo‘lmaydi…
Bu suhbatni eshitib, o‘ylanib qoldim. Menimcha, bu g‘ayriadab harakatning zamonaviylikka sira daxli yo‘q. Ayrim yoshlarning o‘zlarini bunday noma’qul tutishlarini zamonaviylik emas, balki o‘ta qoloqlik, saviyasizlik deb baholash mumkin. Qolaversa, bu o‘z-o‘ziga hurmatsizlik hamdir. Zero, o‘zini hurmat qiladigan odam atrofdagilarning ham hurmatini joyiga qo‘ya bilishi shart.
Bir yaqin dugonam maktabda dadasi bilan birga ishlardi. Yuqoridagiga o‘xshash mavzuda kechgan suhbat paytida o‘zi bilan bo‘lgan voqeani gapirib bergandi.
— Yangi ish boshlagan kezlarim, — deb hikoya qilgandi u, — bilmadim, o‘zimcha, besh-olti kun bolalarga dars berib, darrov ulg‘ayib qolganday bo‘ldimmi yoki bee’tiborlikmi bu, harholda, ertalab ishga borganimda o‘zimdan keyin xonaga kirgan boshqa o‘qituvchilar bilan o‘tirgan o‘rnimda qo‘l uzatib ko‘rishibman. Ular-ku, hech narsa deyishmadi, ammo bu holat dadamning nazaridan chetda qolmagan ekan. Hamma dars-darsiga tarqalib, xonada yolg‘iz qolganimizda kutilmaganda jahl bilan koyib berdi. “Agar o‘rningdan turolmaydigan bo‘lib qolgan bo‘lsang ham o‘zingdan kattalar bilan turib ko‘rish! Bular bir mahallar seni o‘qitishgan, shu darajaga yetkazishgan, endi kim bo‘ldingki, ularga o‘tirgan joyingdan qo‘l uzatasan?! Bu harakatingni ikkinchi marta ko‘rmayin!” Tanbeh og‘ir botsa-da, ko‘zlarimga yosh tizdirgan bo‘lsa-da, dadam ming karra haq edi. Shundan keyin odamlar orasida o‘zimni tutishimga e’tibor beradigan, katta-kichiklik odobiga qat’iy rioya qiladigan bo‘ldim. Har gal bosh-qalar bilan o‘rnimdan turib, qo‘limni ko‘ksimga qo‘yib ko‘rishganimda, ulardan yuqoriga chiqib o‘tirmaslikka harakat qilganimda, dadamga yer tagidan qarab-qarab qo‘yadigan bo‘ldim…
Menimcha, bu yerda ortiqcha izohga hojat bo‘lmasa kerak. Chunki bizning sharqona tarbiyada shunday qoidalar bor. O’zingdan kattalar oldida burchdorsan, senga qaysidir ma’noda mehnati singgan zotlarga esa ikki marta qarzdorliging borki, biri ularga munosib bo‘lish bo‘lsa, ikkinchisi, hurmatini joyiga qo‘yib, ehtirom izhor etishdir. Qolaversa, bu odob qoidalari ortiqcha kuch talab etmaydi, og‘irlik qilmaydi, yelkangga yuk ortmaydi, faqat ozgina e’tibor talab qiladi, xolos.
Yana bir kichkina voqea yodimga tushdi. Qo‘shnimizning o‘n ikki yoshlardagi qizchasi o‘z-o‘zidan tajanglashib, sal desa, jahl qilaveradigan, birov ish buyursa, qilishdan bo‘yin tovlab, kattalarga gap qaytaradigan odat chiqaribdi. Qancha tanbeh berishmasin, u sira qaysarligini qo‘ymas ekan. Bir kuni dars tayyorlab o‘tirishganida, u ukasiga narigi xonada qolib ketgan kitobini keltirib berishni buyuribdi. Shunda bola:
— E-e-e, bor-e, nima men senga xizmatkormanmi? Kerak bo‘lsa, o‘zing olib kel! – deb jerkib beribdi. Qizchaga bu qo‘pollik shunday ta’sir qilibdiki, darrov ota-onasining yoniga chiqib, yig‘lab, ukasidan shikoyat qilibdi. Ota-ona ham uni yupatish o‘rniga bunday deyishibdi:
— Ajab bo‘pti, ukang to‘g‘ri qilgan! Axir, o‘zing ham ish aytsa, bajarging kelmay, gap qaytarasan-ku!
Bu achchiq haqiqatni eshitgan qizcha battarroq yig‘lab, xonasiga kirib ketibdi. Onasining kula-kula gapirib berishicha, ertasidan qizcha o‘zgaribdi, odobli, kattalarga gap qaytarmaydigan bo‘libdi. Qizaloq o‘zidan bor-yo‘g‘i bir yoshgina kichik ukasining gap qaytarishidan shunchalik ozorlandimi, endi bizdan yoshi ancha katta odamlarga qilgan noto‘g‘ri muomalamizning ular g‘ururiga, ko‘ngliga ta’sirini o‘zingiz chamalab ko‘ravering. Yana bir tomoni, ham eng yomoni – boshqalarga qilayotgan qo‘pol, beadab xatti-harakatlarimizning javobi o‘zimizga ham qaytishi muqarrar. Sharq faylasuflarining qarashlariga ko‘ra, atrofdagilarning bizga munosabati aslida bizning ularga munosabatimizdan kelib chiqadi. Ya’ni qo‘pol so‘zga undan-da dag‘alroq javob qaytsa, hurmatga nisbatan hurmat ko‘rsatiladi. Buni unutmaslik, xulqu adabning ayrim nozik qoidalariga doimo amal qilish lozim. Zero, insonning asl bahosi shunda…
SHERLAR.NET
